niedziela, 13 stycznia 2013

Ikona Chrztu Pańskiego

 
Ten jest Syn mój umiłowany…
 
Szkoła nowogrodzka, XV w.

Święto Chrztu Pańskiego obchodzimy w Kościele rzymskokatolickim w pierwszą niedzielę po Uroczystości Objawienia Pańskiego – Epifanii – zwanej popularnie „Trzech Króli”, natomiast Kościół Wschodni łączy Uroczystość Objawienia Pańskiego ze Chrztem Pańskim. Należy ono do dwunastu wielkich świąt, najważniejszych w kalendarzu liturgicznym Kościoła prawosławnego. W kalendarzu juliańskim następuje czternastodniowe przesunięcie, więc Kościoły wschodnie dopiero kończą Święta Bożego Narodzenia.

Qasr el-Yahud - domniemane miejsce chrztu Jezusa

W Ziemi Świętej miejsce, w którym miał odbyć się chrzest Jezusa, zlokalizowane jest w Qasr el-Yahud, na wschód od Jerycha. Na pamiątkę Chrztu duchowni i wierni prawosławni pielgrzymują nad brzeg Jordanu, gdzie odbywa się celebracja uroczystości przez zanurzenie w wodzie krzyża, po czym patriarcha oczyszcza i konsekruje wodę, a następnie kropi nią wiernych. Podobne zwyczaje zachowują inne Kościoły prawosławne – etiopski, koptyjski i syryjski. W Polsce Święto Objawienia Pańskiego znane jest także pod nazwą Święta Jordanu i celebrowane jest według starej tradycji na Podlasiu, zwłaszcza w Drohiczynie i na Świętej Górze Grabarce. Odbywają się tam procesje nad brzeg rzeki, gdzie następuje obrządek poświęcenia wody. W tradycji katolickiej podobny zwyczaj – poświęcenie wody – celebrujemy w Wigilię Paschalną, połączony z odnowieniem przyrzeczeń Chrztu Świętego i poświęceniem ognia-światła.

Ikona Chrztu Pańskiego (z grec. Epifania, Teofania, w ros. Bogojawlenije) przypomina wydarzenie jakim był chrzest Jezusa Chrystusa w rzece Jordan, przyjęty z rąk Jana Chrzciciela i opisany przez Ewangelistów. Podczas tego wydarzenia miało miejsce objawienie się trzech Osób Trójcy Świętej: Boga Ojca w głosie (Mt 5, 17), Syna Bożego w Jezusie Chrystusie (J 1, 29) i Ducha Świętego pod postacią gołębicy (Łk 3, 21-22).

Krótką charakterystykę ikony podaje Dionizjusz z Furny w Hermenejach, podręczniku sztuki malarskiej, sporządzonym w pierwszej połowie XVIII wieku na Górze Athos:

„Chrzest Chrystusa. Chrystus stojący pośrodku Jordanu, nagi, po jego prawej stronie na brzegu rzeki Poprzednik spoglądający w górę; jego prawa ręka spoczywa na głowie Chrystusa, lewa uniesiona jest ku górze. Z wysokości niebios spływa ku głowie Chrystusa promień Ducha Świętego z napisem: „Ten jest Syn mój umiłowany, w którym mam upodobanie”; po lewej stojący ze czcią aniołowie ze skrzydłami rozpostartymi pod tunikami. Poniżej Poprzednika, w nurtach Jordanu, leży skulony stary człowiek, nagi, z lękiem patrzący za siebie, ku Chrystusowi, i trzymający naczynie, z którego wylewa wodę. Wokół Chrystusa roją się ryby”.

Ikonograficzne przedstawienia opierające się na opisie ewangelicznym wydarzenia (Mt 3, 13-17, Mr 1, 9-11, Łk 3, 21-22) datują się już w III-IV wieku. W Cerkwi prawosławnej schemat ikonograficzny Chrztu Pańskiego ostatecznie został ukształtowany w IX wieku, choć z czasem przedstawienia różniły się w zależności od formy chrztu i nabożeństw przyjętych w danym okresie przez lokalny Kościół. Spotykane różnice dotyczą często liczby aniołów oraz osób przedstawionych lub nie w wodach Jordanu.

Szkoła moskiewska, XV w.

Bardziej szczegółowy schemat ikonograficzny podaje Elżbieta Smykowska w swoim leksykonie Ikona. Mały słownik (Verbinum, Warszawa 2008):

„W centrum Jezus Chrystus przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku z długimi, spadającymi na plecy i ramiona włosami oraz krótką brodą. Chrystus jest albo nagi (nagość symbolizuje i obrazuje pierwotną, rajską, nagość Adama), albo z przepaską na biodrach. Stoi w wodach Jordanu, które Go otaczają, tworząc coś w rodzaju „płynnego grobu”, przypominającego ciemną jaskinię. Chrystus prawą dłonią błogosławi wodę, która będąc obrazem śmierci (potopu), grobu, staje się obrazem nowego życia, przemieniającego człowieka i kosmos. W drugiej ręce Chrystus trzyma zwinięty zwój lub ma ją opuszczoną. Po prawej stronie Chrystusa stoi Jan Chrzciciel na kamieniu lub skalistym brzegu i prawą dłonią dotyka czoła Chrystusa w obrzędowym geście chrztu. W górnej części ikony widać fragment kręgu, wyobrażający otwierające się niebiosa, z których wychodzi jeden promień światła, oznaczający Boga Ojca, lub promień światła dzieli się na trzy promienie, oznaczające chwałę Trójcy. Promień ze zstępującym Duchem Świętym pada bezpośrednio na głowę Chrystusa, co wyobraża objawienie Syna przez Ojca („Ten jest Syn mój umiłowany”). Duch Święty, unoszący się nad wodami Jordanu, jest obrazem i analogią do Ducha Bożego, unoszącego się nad pierwotnymi wodami, o których mówi Księga Rodzaju (1,1), symbolem życia, a także alegorią nawiązującą do potopu (Rdz 7, 6-24; 8, 8-11), znakiem miłości Bożej, pokoju Bożego. Po lewej stronie Chrystusa stoją dwaj lub trzej aniołowie, których ręce zasłania płócienna narzuta. Jest ona znakiem głębokiej czci, ale symbolizuje także ich diakońską (służebną) funkcję – uczestnictwo w obrzędzie chrztu. Niekiedy w wodach Jordanu przedstawia się dwie małe ludzkie postacie, mężczyzny i kobiety, jako alegoryczne wyobrażenie morza i rzeki, nawiązujące do starotestamentowych tekstów: mężczyzna – symbol morza – stoi odwrócony do Chrystusa plecami; kobieta – symbol rzeki – jak gdyby się cofa lub siedzi na rybie (Ps 114, 3)”.

Najbardziej znana, odpowiadająca dokładnie słowom ewangelistów i schematowi, jest ikona Chrzest Chrystusa, znajdująca się w zbiorach Muzeum Bizantyńskiego w Atenach, pochodząca z XVI wieku. W Polsce do najciekawszych należą m.in. XV wieczna ikona Chrztu Pańskiego znajdująca się w Lublinie, oraz XVIII wieczna w Sanoku, a także wiele współczesnych przedstawień.

Ikona biznatyjska, XVI w.

Główną postacią ikony jest Jezus-Mesjasz, tj. Chrystus, który przyjmując chrzest w Jordanie objawił tajemnicę Trójcy Świętej, której wezwanie zachowane jest w formule chrzcielnej do dziś: „Ja ciebie chrzczę w imię Ojca, i Syna, i Ducha Świętego”. Nie mniej ważnym świadkiem i uczestnikiem tego wydarzenia był Jan Chrzciciel, o którym zaświadcza św. Jan Ewangelista: „Pojawił się człowiek posłany przez Boga – Jan mu było na imię. Przyszedł on na świadectwo, aby zaświadczyć o światłości, by wszyscy uwierzyli przez niego” (J 1, 6-7). Św. Hieronim pisał: „W swoim Narodzeniu Syn Boży przychodzi na świat w sposób ukryty, a w swoim chrzcie ukazuje się w sposób widzialny”. Podobnie św. Jan Chryzostom: „Wcześniej lud nie znał Chrystusa, a przez chrzest objawił się On wszystkim”.

Dzisiaj powiedzielibyśmy, że po chrzcie Jezus rozpoczął swoją działalność publiczną, a spotkanie z Janem Chrzcicielem nad Jordanem było decydującym momentem dla jego posłannictwa. Chrzest Jezusa podkreśla znaczenie tego obrzędu dla nas. My też przyjmując chrzest jesteśmy zobowiązani do świadczenia o Chrystusie, nie tylko w naszych świątyniach, ale również w życiu osobistym i w przestrzeni publicznej, widząc zwłaszcza współczesne usiłowania wypierania przekonań religijnych, a w konsekwencji spychania chrześcijan na margines życia społecznego. Bez odwracania się od problemów świata i codzienności, wezwani jesteśmy do kontemplacji ikony Chrztu Pańskiego, która niesie światło prawdy dla wszystkich chrześcijan – Bóg przyszedł na świat, aby świat został przez Niego zbawiony.

Ikona współczesna

* * *

Opowieścią o ikonie Chrztu Pańskiego chciałam rozpocząć cykl opracowań dotyczących ikon świąt i postaci świętych, które pojawiać się będą na blogu zgodnie z kalendarzem liturgicznym. Zapraszam do lektury


Tekst: Jolanta Wroczyńska

6 komentarzy:

  1. Super pomysł! Może jeszcze jakaś ikona współczesna?

    OdpowiedzUsuń
  2. Za TAKI cykl i dawkę wiedzy można powiedzieć tylko BÓG ZAPŁAĆ. Wyjątkowa inicjatywa i nam potrzebna.

    OdpowiedzUsuń
  3. Deo Gratias! może dodatkowa zakladka opisy ikon...?

    OdpowiedzUsuń
  4. Mamy od tego zakładkę "Czytelnia".

    OdpowiedzUsuń
  5. Bardzo dziękuję za ten opis i cały cykl.

    OdpowiedzUsuń

Uwaga: tylko uczestnik tego bloga może przesyłać komentarze.